Net als vele andere sectoren moet de binnenvaart (nog) duurzamer worden. Ze wordt over het algemeen beschouwd als een milieuvriendelijke vorm van transport in vergelijking met het wegvervoer. Maar dat voordeel zou kunnen slinken naarmate het wegvervoer elektrificeert. De sector staat dus voor grote uitdagingen. Dat is een van de redenen waarom Vlaanderen de Green Deal Binnenvaart lanceerde. Sofie Marivoet (De Vlaamse Waterweg nv) en Sven Geysels (VIL) geven toelichting over het initiatief.

Europa nam het wegvervoer zeer vroeg in het vizier. Via de Euro-normen werd gradueel de uitstoot van NOx en fijnstof fors verminderd. Nu wordt ook de uitstoot van CO2 aan banden gelegd: de uitstoot door nieuwe vrachtwagens moet vanaf 2025 met 15% dalen (tegenover 2019) en vanaf 2030 met 30%. Deze nieuwe regels zijn bindend. Ze passen in het Europese traject om de uitstoot van broeikasgassen door het vervoer tegen 2050 met 90% te verminderen.

De versnelde vergroening van het wegvervoer kan een impact hebben op de supply chains in Europa en meer bepaald in de landen waar de binnenvaart sterk is. Een ‘reverse modal shift’ door klimaatbewuste verladers is niet denkbeeldig. Vandaag hebben binnenvaartschepen doorgaans een veel lager brandstofverbruik per tonkilometer dan vrachtwagens. Dit resulteert in lagere emissies van CO2 per eenheid van vracht die wordt vervoerd. Om dat voordeel te behouden moet de binnenvaart dus minstens gelijke tred houden met het wegvervoer en sneller vergroenen. Gezien de kenmerken van de sector – veel schepen zijn oud en de afschrijvingstermijnen zijn lang – is de uitdaging immens.

De Green Deal Binnenvaart

Daarom werden doelstellingen bepaald met als einddoel zero-emissie binnenvaart tegen 2050. Om op Vlaams niveau hier de nodige vooruitgang in te kunnen realiseren, stelden De Vlaamse Waterweg nv, Departement Mobiliteit en Openbare Werken (MOW), Port of Antwerp-Bruges, North Sea Port, VIL, Kenniscentrum Binnenvaart Vlaanderen en de Federatie Belgische Binnenvaart de Vlaamse Green Deal Binnenvaart op. In dit traject wordt getracht om zichtbare verandering te creëren waarbij verschillende mijlpalen moeten zorgen voor meer vergroening tegen 2026, 2030 en tot slot 2050.

De acties worden geclusterd binnen vier thematische werkdomeinen en 15 strategische doelstellingen.

Schaalvoordeel onder druk

“Door de evolutie in de andere transportmodi staat het schaalvoordeel van de binnenvaart (per ton.km) inderdaad onder druk,” zegt Sofie Marivoet, beleidsmedewerkster bij De Vlaamse Waterweg. “Het vergroeningsproces is echter complex omdat men moet rekening houden met de grote verschillen in scheeps- en vaarprofielen: kleinere schepen zoals kempenaars hebben andere technische en operationele kenmerken dan de grotere klassen van schepen, er is dagvaart en continue vaart, niet elke machinekamer heeft dezelfde kenmerken,… Door die verschillen in profiel en bedrijfsvoering zal men op maat moeten verduurzamen. One solution fits all bestaat niet in de binnenvaart. Dat maakt de uitdagingen nog groter.”

“Een ander randgegeven is het grote aandeel aan éénmans- en kleine bedrijven in de sector. Hun financieringsmogelijkheden zijn kleiner dan die van een groot logistiek bedrijf, dat meer speling heeft met het opzetten van bijvoorbeeld een pilootproject. Voor een klein bedrijf is dat zeer risicovol: als het project misloopt, is de ondernemer alles kwijt. Er is dus meer houvast nodig. De Green Deal is daarom een initiatief waarbinnen de verschillende stakeholders de krachten bundelen om de richting aan te wijzen waar we naartoe moeten gaan.”

Te laat?

Is de binnenvaart niet te lang op haar lauweren blijven rusten? Dat is een vraag die vaak terugkomt. “De sector heeft inderdaad lang gewacht om meer aandacht te geven aan de CO2-emissies,” zegt Sven Geysels, die de Green Deal binnen VIL behartigt. “De binnenvaartondernemingen zijn klein, wat het moeilijker maakt om de mindset te veranderen. Daarbij komt nog dat een binnenschip een zeer lange afschrijvingsperiode heeft, wat de vervangingscyclus traag maakt. Duurzamere schepen zijn hierdoor moeilijker op de agenda te brengen.”
Marivoet nuanceert: “Het wegvervoer is vroeger in actie getreden, dat is waar, maar dat komt omdat de sector door de Europese wetgever ertoe verplicht werd. Europa heeft de binnenvaart pas vrij laat opgenomen in het vergroeningstraject.”

De strengere emissienormen voor de nieuwe schepen (Stage V, wat overeenkomt met Euro6) zijn pas vanaf 2019 geleidelijk ingevoerd. Sindsdien is het aantal nieuwe schepen die eraan voldoen in Vlaanderen zo goed als op één hand te tellen. Het probleem is dat schepen vaak tientallen jaren in de vaart blijven. Al is hun motor al vervangen, beantwoordt die meestal aan de oudere normeringen. “De vloot moderniseren en vergroenen zal dus inderdaad een titanenwerk zijn,” beaamt Marivoet.

Slopen en vervangen?

De vraag is dan ook of men die vloot massaal zal moeten slopen en vervangen. Ook dat nuanceert ze: “Er bestaat ook de mogelijkheid van het retrofitten (red.: de oude motor vervangen door een modernere). Het zal een combinatie zijn van retrofit en nieuwbouw. Daarbij zal ingezet moeten worden op zowel Stage V in combinatie met biobrandstoffen als op alternatieve brandstoffen en aandrijvingen. Voorlopig zal bijvoorbeeld elektrisch varen vooral interessant zijn op vaste en korte trajecten, waar dan laadinfrastructuur voorzien kan worden. Zij die willen investeren in zero-emissievaart staan echter voor een grote vraag: die van de bedrijfszekerheid. Moeten ze nu kiezen en nog even wachten? De Green Deal kan de richting bepalen en die structurele bekommernissen wegwerken. Tegen 2026 zal men een roadmap uitstippelen en pilootprojecten lanceren”.

“In de transitie zal het retrofitten inderdaad een rol spelen om de CO2-emissies te verlagen. Verladers zullen dus niet noodzakelijk een reverse modal shift overwegen. Er is wel een voorwaarde: zij willen een nauwkeurige rapportage over de CO2-emissies. De binnenvaartoperatoren moeten daarin willen meegaan. Dat is een niet te onderschatten horde: rapportage is een grote uitdaging voor kleine ondernemers,” zegt Geysels.

Elektrisch varen is overigens niet de enige mogelijkheid om de CO2-emissies te verminderen. Ook het gebruik van biobrandstoffen zoals HVO (biodiesel uit afvalstoffen) in Stage V-motoren en op termijn groene methanol of waterstof zijn bijvoorbeeld opties. Ook daar zijn nog uitdagingen, gezien biobrandstoffen vandaag duurder zijn en anders getaxeerd worden dan de conventionele EN590 gasolie (rode diesel). Daarvoor is het nodige opgestart.

Openbare steun… en informatie

Er is véél brood op de plank. “Of de streefdoelen voor 2050 gehaald worden hangt van de ondersteuning af. Zonder openbare steun zal het niet lukken. Maar we merken dat de politiek dat ook beseft, zoals Vlaams minister van Mobiliteit Lydia Peeters aantoonde met de lancering van het ViaVia-programma voor de vergroening van alle transportmodi,” zegt Geysels nog. Ook beklemtoont hij dat ‘Beleid’ één van de vier werkdomeinen binnen de Green Deal is. Overigens zegt hij dat elke stap in de vergroening helpt, maar dat er wel grotere stappen nodig zijn om de ambitie voor 2050 waar te maken. “Daarom is de Green Deal zo belangrijk om een nieuwe mindset te creëren en een nauwere samenwerking op te zetten. Er is nood aan meer informatie en begeleiding, maar ook aan uitwisseling. De verschillende stakeholders moeten elkaar en elkaars behoeftes en bekommernissen beter leren kennen. En naar elkaar toegroeien. Dat moet voor een stroomversnelling zorgen. Anders is 2050 moeilijk haalbaar.”

De Green Deal in een notendop

In het kader van de Green Deal Binnenvaart werden vier thematische werkdomeinen en 15 strategische doelstellingen uitgestippeld met één ambitie: een emissieloze binnenvaart tegen 2050.

• Technologische oplossingen

1: Toegankelijk en haalbaar maken van groene technologieën (retrofit en nieuwbouw)
2: Gebruiken van een uniform systeem voor emissiemeting en –rapportering
3: Versneld evolueren naar een multi-fuel situatie
4: Blijvend verbeteren van de energie-efficiëntie van de binnenvaart

• Financiële oplossingen

5: Opbouwen van een fonds voor vergroening
6: Uitwerken van oplossingen om de kosten haalbaar te maken
7: Een substantiële inspanning door elke actor in de binnenvaart
8: Creëren van een business case voor actoren die willen investeren in vergroening

• Beleid

9: Werken aan een beleid dat richting aangeeft (2030 en 2050)
10: De Vlaamse Overheid en havenbedrijven nemen een voorbeeldrol
11: Eenvoudigere regelgeving bij vergroening
12: Fiscale incentives uitwerken
13: Een zicht verwerven op een Europees emissielabel

• Implementatie

14: Realiseren van een mindshift bij alle actoren
15: Begeleiden van binnenvaartondernemers bij het verzamelen van informatie